Potocznie często przyjmuje się, że osoba dwujęzyczna to taka, która od urodzenia była wychowywana w intensywnym otoczeniu dwóch języków i rozwinęła te języki na niemal równym poziomie biegłości. Czy faktycznie tak jest?
spis treści
Jestem autorką ebooka o rozwoju dwujęzycznych dzieci: „Rozwój w dwóch językach. 50 pytań i odpowiedzi” – możesz go kupić w moim sklepie.
Definicja osoby dwujęzycznej
Zaskoczeniem dla wielu osób jest, kiedy mówię, że w nauce przyjmujemy, iż osoba dwujęzyczna to taka, która po prostu posługuje się dwoma językami, bez względu na poziom znajomości tych języków i sposób dojścia do ich znajomości. Przyjmujemy taką definicję, bo niezależnie od tego, czy osoby dwujęzyczne uczyły się dwóch języków naraz, czy jednego po drugim, mają podobne korzyści i trudności wynikające z dwujęzyczności.
Czym jest dwujęzyczność?
Dwujęzyczność naturalna, która wynika z posiadania rodziców mówiących dwoma różnymi językami, albo mieszkania w kraju, w którym język otoczenia jest inny niż język używany w domu, jest tylko jedną z możliwych dróg do osiągnięcia statusu osoby dwujęzycznej.
Może go również osiągnąć osoba, która nauczyła się języka na późniejszym etapie życia i zaczęła go intensywnie używać na co dzień. Osobą dwujęzyczną może być więc osoba, która w dorosłości wyemigrowała do innego kraju albo zaczęła regularnie używać drugiego języka w pracy, nawet jeśli nie wyemigrowała do innego kraju.
Zarówno osoba, która ma oba języki opanowane na świetnym poziomie, tzw. dwujęzyczność zbalansowana, jak i osoba, która jeden język zna trochę gorzej (lub dużo gorzej) niż drugi, będzie mogła nazwać się dwujęzyczną, pod warunkiem że używa w jakimś stopniu swoich dwóch języków na co dzień.
Jakie są rodzaje dwujęzyczności?
Dzieci, które są otoczone dwoma językami od urodzenia, nabywają je na drodze tzw. dwujęzyczności symultanicznej (zwanej też równoczesną).
Dzieci, które najpierw nabywają jeden język, a dopiero po jakimś czasie (np. po kilku latach) zaczynają nabywać aktywnie drugi, możemy nazwać dwujęzycznymi sukcesyjnymi (lub sekwencyjnymi). Dwujęzyczność sekwencyjną możemy podzielić na wczesną – kiedy drugi język zaczyna się nabywać w wieku przedszkolnym i późną – kiedy drugi język pojawia się w otoczeniu dziecka w wieku szkolnym. Są to granice umowne i dość luźne.
Idealnie zbalansowaną dwujęzyczność (czyli prawie identyczną biegłość w dwóch językach) udaje się osiągnąć rzadko, zwłaszcza u osób, które nie uczyły się obu języków od urodzenia. Najczęściej jest tak, że jeden język dominuje w życiu osoby dwujęzycznej.
Często bywa także, że na różnych etapach życia dominacja językowa osoby dwujęzycznej się zmienia albo że osoba ta ma większą biegłość w jednych tematach w jednym języku, a w innych – w drugim.
Kiedy mówimy, że dziecko jest dwujęzyczne?
Tak jak wspominałam w pierwszych akapitach, dwujęzyczność nie oznacza jedynie znajomości dwóch języków od urodzenia. Dziecko może więc się stać dwujęzyczne zarówno:
- (a) słysząc dwa języki w okresie prenatalnym – w ostatnim trymestrze ciąży dzieci uczą się melodii języków, które docierają do nich przez brzuch matki, są w stanie rozpoznać te języki od razu po urodzeniu i odróżnić je od innych języków;
- (b) zaczynając być otoczone drugim językiem przed ukończeniem pierwszego roku życia, czyli na bardzo wczesnym etapie;
- (c) zaczynając kontakt z drugim językiem przed ukończeniem trzeciego-czwartego roku życia lub
- (d) zaczynając przygodę z drugim językiem dopiero na przełomie przedszkola/szkoły, czyli po trzecim-czwartym roku życia.
W przypadku (a) i (b) mówimy o dwujęzyczności symultanicznej, w przypadku (c) o dwujęzyczności wczesnej sekwencyjnej, a w przypadku (d) o dwujęzyczności późnej sekwencyjnej.
Jak dziecko dwujęzyczne nabywa języki i posługuje się nimi w codziennym życiu?
Drogi do dwujęzyczności dziecięcej są różne. Dziecko może na co dzień słyszeć jeden język częściej niż drugi lub słyszeć je mniej więcej po równo. Różna może być liczba źródeł języka w otoczeniu – czasem jedynie jedna osoba jest źródłem danego języka w najbliższym otoczeniu dziecka, podczas gdy całe pozostałe bliższe i dalsze otoczenie mówi w innym języku.
Dziecko może też mieć więcej okazji do użycia jednego języka w porównaniu z drugim. Różne mogą też być konteksty, w których dziecko słyszy każdy z języków (np. jeden język głównie w domu, drugi głównie w szkole, na placu zabaw i na zajęciach pozalekcyjnych).
To może się wiązać z różnicami w szybkości nabywania obu języków – język, który dziecko rzadziej słyszy i rzadziej ma okazję używać, może się rozwijać nieco wolniej, chociaż w przyszłości dominacja językowa może się zmienić. Może się to też wiązać z różnicami w zasobie słownictwa w każdym z języków i w częstości, z którą dziecko przenosi słownictwo, wymowę lub gramatykę z jednego języka do drugiego.
Takie przenoszenie elementów jednego języka do drugiego nazywamy transferem językowym. Transfer najczęściej ma miejsce z języka silniejszego do słabszego. Przykładowo, dziecko może użyć szyku zdania charakterystycznego dla jednego języka mówiąc w drugim języku i powiedzieć „Ja wiem, gdzie oni przyjechali z” zamiast „Wiem, skąd oni przyjechali”. W tym przypadku dziecko „kopiuje” szyk zdania z języka angielskiego – „I know where they came from”.
Taki transfer z języka do języka jest typowy dla dzieci, które w jednym języku porozumiewają się trochę sprawniej niż w drugim. Ale zdarza się też dzieciom, które mówią z podobną biegłością w obu językach.
Typowe na początkowym etapie nabywania języków jest również mieszanie języków w jednym zdaniu, np. „Chodź tu, I need to tell you mój sekret!”. Wraz ze zwiększaniem się doświadczenia i biegłości w obu językach, transferu i mieszania języków jest coraz mniej. Warto jednak pamiętać, że zdarzają się one również dwujęzycznym dorosłym – są więc normalnymi elementami dwujęzycznej komunikacji. Szczegółowo o mieszaniu języków pisałam w jednym z moich artykułów.
Jeśli zainteresowały Cię te ciekawostki dotyczące prawidłowości funkcjonowania dwujęzycznych umysłów (czyli tego, co jest typowe, a co nie w dwujęzycznym rozwoju), to być może zainteresuje Cię również moja książka „Rozwój w dwóch językach. 50 pytań i odpowiedzi” lub jej angielskiej tłumaczenie „Bilingual and multilingual development. 50 questions and answers.”
Dwujęzyczność to nie zawsze perfekcyjna znajomość języka
Przykładowo, dziecko dwujęzyczne wychowywane we Francji, w którego najbliższej rodzinie mówi się po węgiersku, może na początkowych etapach rozwoju słyszeć głównie język węgierski (bo większość czasu spędza z rodzicami w domu) i najpierw budować wiedzę o tym języku. A francuski słyszeć stosunkowo rzadko – głównie od osób, które przychodzą do domu w odwiedziny lub od osób w dalszym otoczeniu (w sklepach, na placu zabaw, na grupach zabawowych). W pierwszych trzech latach życia język węgierski może być dla dziecka językiem dominującym, a francuski rozwijać się wolniej.
Natomiast w wieku 3 lat dziecko może pójść do przedszkola, w którym komunikacja przebiega w języku otoczenia. Po około roku biegłość dziecka w węgierskim i francuskim może się wyrównać. A po kilku latach nauki w placówkach edukacyjnych francuski może zacząć wręcz dominować w życiu dziecka – przez to, że intensywność kontaktu z nim będzie większa w porównaniu z węgierskim.
Niewykluczone jednak, że po kilku lub kilkunastu latach węgierski znów stanie się językiem dominującym dziecka, np. przez to, że rodzina wróci do Węgier albo dziecko – gdy dorośnie – zdecyduje się wyjechać na studia do Budapesztu. Może się też zdarzyć, że dominującym językiem stanie się dla dziecka w przyszłości zupełnie inny język, np. angielski lub niemiecki, jeśli zdecyduje się ono żyć w innym kraju i spędzi w nim wiele lat w intensywnym otoczeniu języka, którym mówi się w danym kraju.
Dwujęzyczność to spektrum, na którym znajduje się zarówno tłumaczka symultaniczna, która swojego drugiego (intensywnie używanego) języka nauczyła się na drodze formalnej edukacji w dorosłym życiu, jak i dziecko wychowane naturalnie od urodzenia w otoczeniu dwóch języków w swoim środowisku.
Czy bycie osobą dwujęzyczną oznacza zbalansowaną, biegłą dwujęzyczność?
Możesz być osobą dwujęzyczną nawet jeśli nie potrafisz czytać lub pisać w swoim drugim języku. Aby zasłużyć na status osoby dwujęzycznej, nie trzeba mieć równie dobrze rozwiniętych wszystkich umiejętności językowych, tzn. nie trzeba równocześnie rozumieć języka, być w stanie używać go w rozmowie, czytać i pisać w nim.
Można być dwujęzycznym i potrafić komunikować się w tym języku, mimo braku umiejętności czytania i pisania w nim. Może też odznaczać się biernymi umiejętnościami językowymi w języku, a nie wykształcić czynnych umiejętności (lub zatracić je w biegu życia). Np. osoba dwujęzyczna może jedynie rozumieć drugi język i potrafić w nim czytać, ale nie być w stanie sama się w nim płynnie komunikować – ani ustnie, ani pisemnie.
Różne drogi do bycia osobą dwujęzyczną
Dzieje się tak między innymi dlatego, że różne są drogi do dwujęzyczności.
- Niektóre osoby mogą nabywać język na drodze formalnej edukacji szkolnej i dzięki temu nauczyć się czytać i pisać w tym języku.
- Inni mogą natomiast przyswajać język na zasadzie immersji językowej, czyli naturalnego zanurzenia w języku – czy to w rodzinie, czy też po przeprowadzce do innego kraju (zakładając, że zaczną po prostu stopniowo komunikować się z języku, w którym mówią osoby mieszkające w tym kraju, ale nie pójdą na kurs językowy, żeby nauczyć się tego języka w sposób formalny).
Osoby dwujęzyczne różnią się od siebie na wielu płaszczyznach
Jak wspomniałam wyżej, definicja osoby dwujęzycznej jest szeroka i elastyczna – do kategorii „dwujęzyczni” wpada wiele osób różniących się od siebie wiekiem nabycia języka i kompetencjami językowymi.
Osoby dwujęzyczne różni jednak od siebie także wiele innych cech, które ciekawią badaczy eksplorujących działanie dwujęzycznego umysłu. Różne mogą być doświadczenia językowe, przez które przechodzą osoby dwujęzyczne w biegu życia. A te doświadczenia mogą w różny sposób wpływać na językowe i niejęzykowe (np. poznawcze) procesy i funkcjonowanie osób dwujęzycznych.
W ostatnich latach dużym zainteresowaniem cieszy się w naukowym świecie badanie różnic indywidualnych między dorosłymi i dziećmi dwujęzycznymi i wpływu tych różnic na rozmaite zjawiska językowe i na funkcjonowanie pozajęzykowe.
Badaczy interesuje m.in. wiek pierwszego kontaktu z językiem, biegłość językowa, częstość użycia języka na co dzień w biegu życia i częstość przełączania się między językami oraz ilość i różnorodność kontekstów, w których używa się każdego języka.
Dwie osoby, które zaczęły mieć kontakt z oboma językami (język X i Y) na wczesnych etapach życia, mogą różnić się ogromnie w sposobach użycia tych języków w życiu i w kontekstach, w których mają kontakt z każdym z języków.
Np. jedna z nich używa obu języków zarówno w domu jak i poza domem, a druga używa języka X tylko w domu, a języka Y poza domem. Co może się wiązać z tym, że osoby te będą miały inny zasób słownictwa i inny poziom biegłości w tych językach.
Te osoby mogą się też różnić doświadczeniem w przełączaniu się między dwoma językami. Osoba, która w domu i poza domem używa zarówno języka X, jak i Y, może przełączać się między tymi językami cześciej, niż osoba, która w języku X mówi tylko w domu, a w języku Y w otoczeniu – bo cały dzień przeskakuje z języka na język w zależności od rozmówcy lub sytuacji.
Wyniki badań sugerują, że częstość przeskakiwania z języka na język w codziennych konwersacjach może się wiązać z lepszą sprawnością w eksperymentach mierzących przełączanie się między zadaniami. Co z kolei może świadczyć o lepszej elastyczności poznawczej, czyli umiejętności sprawnego dostosowywania się do zmieniających się warunków w otoczeniu.
Więcej o wpływie dwujęzyczności na rozwój funkcji wykonawczych (czyli uwagi, elastyczności poznawczej, pamięci) pisałam w artykule „Przewaga w funkcjach wykonawczych u osób dwujęzycznych – jest czy jej nie ma?”.
Teraz dałam Wam jedynie przedsmak naukowych ciekawostek na temat różnych rodzajów dwujęzyczności. W kolejnym artykule przedstawię krótki przegląd badań nad wpływem różnego rodzaju ścieżek do dwujęzyczności na umiejętności językowe dzieci dwujęzycznych.
Autorka: Joanna Kolak – psycholożka i ekspertka od wychowania dzieci dwujęzycznych; autorka ebooka rozwój w dwóch językach
Literatura:
De Bruin, A. (2019). Not all bilinguals are the same: A call for more detailed assessments and descriptions of bilingual experience.
Grosjean, F. (2021). Life as a bilingual: Knowing and using two or more languages”. Cambridge University Press.
Prior, A., & Gollan, T.H. (2011). Good language-switchers are good task-switchers: Evidence from Spanish–English and Mandarin–English bilinguals. J. Int. Neuropsychol. Soc., 17, 682–691.
Konsultacje indywidualne
Podczas konsultacji pomagam wypracować najlepsze rozwiązania byście pokonali trudności w dwujęzycznym czy wielojęzycznym wychowaniu dzieci. Macie cała moją wiedze i uwagę skupioną na waszej rodzinie.
Szczegółowo o konsultacjach możesz przeczytać w zakładce Konsultacje indywidualne.
Photo by Kelly Searle | Conner Baker | Chris Murray on Unsplash
