W tym artykule wyjaśnię Wam, co wpływa na tempo nabywania języka mniejszości (języka domowego) u dzieci dwujęzycznych, oraz co może wspierać jego utrzymanie w przyszłości. Poszukamy odpowiedzi na pytanie, czy to prawda, że najpierw trzeba zadbać o jezyk mniejszościowy.
spis treści
Dzieci dwujęzyczne są ogromnie zróżnicowaną grupą, zarówno jeśli chodzi o ilość i jakość kontaktu z ich językami. Już na początkowych etapach rozwoju językowego różnice w nabywaniu słownictwa i gramatyki w danym języku między dziećmi mającymi kontakt z dwoma językami od urodzenia są większe niż między ich jednojęzycznymi rówieśnikami. Czyli dzieci dwujęzyczne mogą się między sobą różnić pod kątem tempa rozwoju umiejętności w obu językach bardziej niż dzieci jednojęzyczne między sobą.
Predyspozycje dziecka do nauki języków (ang. language aptitude)
Predyspozycja do nauki języka jest częściowo uwarunkowana genetycznie, ale w jakimś stopniu można ją też kształtować i ćwiczyć w biegu życia. Predyspozycja językowa to zestaw umiejętności poznawczych, które dają nam dobre podwaliny/fundamenty do nauki języka.
Te umiejętności to między innymi:
- werbalna krótkotrwała pamięć robocza (czyli to, że jesteśmy w stanie przechować w pamięci np. krótki ciąg głosek, cyfr, słów, zdań lub informacji, żeby odpamiętać je za chwilę),
- przetwarzanie fonologiczne (m.in. to, że jesteśmy w stanie poprawnie powtórzyć usłyszane właśnie nowe słowo lub zbitkę głosek) i
- myślenie analityczne (czyli to, że widzimy zależności między zjawiskami lub elementami, np. jesteśmy w stanie znaleźć brakujący element, żeby uzupełnić jakiś wzór składający się z figur geometrycznych).
Badania pokazują związek między predyspozycją do nauki języka a skutecznością nabywania języków [1][2]. Jeśli zdziwiło Was, że wymieniłam tu myślenie analityczne, to wyjaśniam, że jest ono przydatne zwłaszcza wtedy, kiedy próbujemy zrozumieć zasady gramatyki i składni języka.
Im sprawniejsze myślenie analityczne, tym łatwiej będzie nam wyłapać i zrozumieć zasady rządzące językami, np. dlaczego w niektórych kontekstach używa się w danym języku jednej końcówki fleksyjnej w odmianie rzeczowników, a w innych kontekstach innej.
Co jeszcze ma wpływ na naukę języka domowego (języka mniejszości)
Badania z ostatnich kilkudziesięciu lat dostarczają nam spójnych dowodów na to, że im więcej kontaktu z językiem mniejszości, tym lepsza znajomość tego języka u dzieci [3][4].
Co ważne, nie tylko samo osłuchanie się z językiem w najbliższym otoczeniu jest ważne dla późniejszej biegłości w tym języku, ale też częstość użycia tego języka z innymi osobami, a także liczba osób komunikujących się w tym języku, z którymi dziecko ma regularnie styczność.
Dlatego w przypadku dzieci wychowujących się w rodzinach emigrantów, najbardziej korzystne dla rozwoju języka będzie otoczenie dziecka w domu jak największą ilością języka mniejszości, bo z językiem otoczenia dziecko będzie miało intensywny kontakt poza domem.
Jednak często się zdarza, że nawet jeśli oboje rodzice mówią do dziecka w domu w języku mniejszości, to starsze rodzeństwo (zwłaszcza takie, które chodzi już do przedszkola lub do szkoły) „przynosi” do domu język otoczenia i próbuje rozmawiać i bawić się w tym języku z młodszym rodzeństwem.
Badania sugerują, że „przynoszenie” do domu języka otoczenia przez starsze rodzeństwo może mieć co prawda pozytywny wpływ na rozwój języka otoczenia u młodszego rodzeństwa (czyli przygotować je w jakimś stopniu językowo do pójścia do przedszkola/szkoły), ale z drugiej strony może też negatywnie wpływać na rozwój języka mniejszości u młodszego rodzeństwa [5].
Niektóre badania pokazują, że wpływ częstych zabaw i rozmów w języku otoczenia między rodzeństwem może początkowo nie wiązać się z osłabieniem umiejętności w języku mniejszości, ale to osłabienie umiejętności językowych w języku mniejszości może się ujawnić w przyszłości [6].
Chcę jednak podkreślić w tym miejscu, że nie oznacza to, iż powinniśmy z tego powodu na siłę próbować „przestawiać” dzieci na rozmowy i zabawy w języku mniejszości. Dziecko dwujęzyczne ma prawo traktować wszystkie swoje języki jako jeden wspólny zasób, repertuar językowy, i korzystać z niego dowolnie w zależności od ochoty, kontekstu, sytuacji i potrzeby.
Częste egzekwowanie używania konkretnego języka w momencie, kiedy dziecko tego nie czuje i nie chce, to ingerowanie w jego swobodę i autonomię językową i robienie z języków powinności, obowiązku.
Co innego niewymuszone i entuzjastyczne zachęcanie dziecka do używania języka mniejszości. Kilka pomysłów na zmotywowanie dziecka do używania języka rodziców podsunęłam czytelnikom w moich dwóch artykułach:
jak zachęcić dziecko do mówienia w języku rodzica
jak zachować równowagę między językami.
Inne skutki z kolei może mieć przełączanie się na język otoczenia w domu przez rodziców (np. rodzice Polacy mieszkający w Niemczech przełączają się w domu z dzieckiem czasem na język niemiecki, zmniejszając tym samym ilość kontaktu z polskim w domu). Badania sugerują, że taki ruch ze strony rodziców rzadko wiąże się z realnym wsparciem umiejętności językowych dzieci w języku otoczenia (w przeciwieństwie do wpływu rodzeństwa na rozwój tych umiejętności, jak opisałam powyżej).
Częste przełączanie się na język otoczenia przez rodzica może za to negatywnie wpłynąć na rozwój języka mniejszości u dziecka [7]. Czyli nie dość, że przez taki ruch rodzic nie wspiera nauki języka otoczenia u dziecka, to na dodatek traci przy okazji cenny czas, który mógłby być w zamian poświęcony na wspieranie u dziecka języka mniejszości.
Chociaż warto też dodać, że wpływ rodzica na rozwój języka otoczenia u dziecka może zależeć od stopnia znajomości języka otoczenia przez rodzica oraz od historii edukacji rodzica. Niektóre badania pokazują bowiem, że matki, które przeszły przez drogę edukacji średniej lub wyższej w języku otoczenia i używały tego języka w domu z dziećmi, faktycznie były w stanie wpłynąć pozytywnie na znajomość tego języka u dzieci.
Przy czym pamiętajmy, że języka otoczenia dzieci nauczą się płynnie tak czy siak w szkole. Warto więc, by rodzice wspierali jak najmocniej rozwój języka domowego u dzieci (oczywiście jeśli im na tym zależy). A przełączanie się w domu na język otoczenia zabiera cenny czas, który mógłby być zamiast tego przeznaczony na wspieranie języka domowego.
Jak zadbać o jakość języka domowego w otoczeniu dziecka dwujęzycznego
Ilość języka jest szczególnie ważna na początkowym etapie jego nabywania, ale na późniejszych etapach równie ważna lub nawet ważniejsza jest jakość języka, z którym dziecko ma kontakt.
Na dobrą jakość języka może wpływać wielość i różnorodność kontekstów nabywania języka (np. to, że dziecko może usłyszeć ten język nie tylko w domu, ale też w różnych sytuacjach poza domem: w sklepie, w gabinecie lekarskim, na placu zabaw, itd.), bogactwo słownictwa, które serwują dziecku osoby wokół niego (np. szeroki zasób słownictwa rozmówców) oraz różnorodność książek, bajek, gier i innych źródeł kontaktu z językiem [8][9].
Zajęcia pozalekcyjne w języku mniejszości (np. szkoła sobotnia), wydarzenia kulturalne, w których rodzina bierze udział w tym języku (np. świętowanie świąt charakterystycznych dla danej kultury z członkami społeczności, którzy używają danego języka, albo przedstawienia teatralne czy koncerty w tym języku) oraz kontakt z rówieśnikami, którzy mówią w tym języku, również dokładają swoją cegiełkę do bogactwa językowego w otoczeniu dziecka [10].
Czy postawa rodziny wobec dwujęzyczności dziecka i języka mniejszości ma wpływ na przyswajanie języków?
Pojedyncze badania z ostatnich lat pokazują, że pozytywne podejście rodziny do dwujęzyczności (tj. widzenie w niej wartości) oraz do języka rodzinnego (lub języków rodzinnych, w przypadku, kiedy jest ich więcej) mogą wspierać rozwój języka mniejszości.
Np. w badaniu z udziałem hiszpańsko-angielskojęzycznych rodzin w Toronto, bardziej pozytywne postawy wobec dwujęzyczności w rodzinach wiązały się z tym, że rodzice inicjowali więcej rozmów po hiszpańsku z dziećmi oraz zapewniali im bogatsze środowisko w języku hiszpańskim [11].
Co więcej, rodzice, którzy mieli pozytywne przekonania na temat dwujęzyczności, częściej mieli dzieci, których językiem dominującym był hiszpański (w przeciwieństwie do rodziców, którzy mieli neutralne przekonania na temat dwujęzyczności).
Podejrzewam, że większość z Was uzna to za intuicyjne – im bardziej pozytywne nasze nastawienie do jakiejś idei i wiara w jej sens, tym więcej wysiłku możemy wkładać w to, żeby w tę ideę inwestować.
Czy język otoczenia (język większości) ma wpływ na naukę języka domowego?
Wiele badań pokazało, że im później dziecko ma kontakt z językiem otoczenia, tym lepiej dla rozwoju jego języka mniejszości (słownictwa, gramatyki, umiejętności narracyjnych) [12][13], a efekt ten utrzymuje się często nawet w dorosłości [14]. Może tak być np. u dzieci, które w domu słyszą jeden język od rodziców, a dopiero później – w przedszkolu lub w szkole – zaczynają intensywnie nabywać język otoczenia.
Późniejszy wiek intensywnego kontaktu z drugim językiem oznacza, że dziecko przez pierwsze lata przyswaja język mniejszości w intensywny sposób, nie dzieląc swojego czasu na więcej języków, a to może procentować silniejszymi podstawami w języku mniejszości (bo im więcej kontaktu z danym językiem, tym lepsze umiejętności językowe). A jeśli obawiasz się, że przez brak otoczenia językiem większości od urodzenia dziecko będzie w tyle za rówieśnikami w szkole, to uspokoję Cię – nie ma powodu do zmartwień z co najmniej trzech powodów:
- Solidne podwaliny w jednym języku wspierają (a nie utrudniają!) naukę drugiego języka, bo większość ogólnych umiejętności językowych (np. umiejętności fonologiczne) można po prostu przenieść z jednego języka na drugi.
- Dziecko, które zaczyna się uczyć drugiego języka przez immersję (zanurzenie w języku) w nieco późniejszym wieku (4-5 lat) może przyswajać ten język szybciej, ponieważ jest już bardziej rozwinięte językowo i poznawczo.
- Dzieci, które rozpoczynają kontakt z językiem większości dopiero w szkole, i tak „dogonią” po jakimś czasie swoich jednojęzycznych rówieśników. A niektóre badania pokazują nawet, że dzieci dwujęzyczne mogą odnosić lepsze wyniki edukacyjne od swoich jednojęzycznych rówieśników. Np. z brytyjskiego raportu Bell Foundation z 2018 roku dowiadujemy się, że dzieci z angielskim jako drugim językiem (czyli dzieci wychowywane w domu w innych językach) częściej niż ich jednojęzyczni rówieśnicy uzyskiwali dyplom licencjata z języka angielskiego [15].
Praktyczne wskazówki dla rodziców, jak dbać o naukę języka mniejszości / języka domowego
- Dbaj o to, żeby Twoje dziecko miało jak najwięcej okazji do usłyszenia języka mniejszości w różnych kontekstach.
Nie tylko w domu w rozmowach i zabawach z Tobą, ale też na zakupach, na podwórku, na sali zabaw, na basenie, na stacji benzynowej, itd. Niektóre rodziny mieszkające w innym kraju, wybierają język otoczenia do komunikacji poza domem – jest to jeden z możliwych wyborów i jest on w porządku. Ale warto mimo wszystko w różnych sytuacjach pozadomowych zadbać o to, żeby dziecko słyszało też Wasz język domowy. Dzięki temu będzie mogło rozwinąć swój zasób słownictwa i nauczyć się rozmawiać na większą liczbę tematów, poszerzać swoją wiedzę w tym języku. Możecie zwracać się do osób w Waszym otoczeniu w języku większości, ale przy tym powiedzieć kilka zdań do dziecka w języku domowym.
- Poszerzaj zasób słownictwa dziecka przez zabawę.
W zwiększaniu bogactwa językowego bardzo pomocne są między innymi zabawy w udawanie, np.:
– zabieracie pluszaki na udawaną wycieczkę samolotem do innego kraju, w którym nurkujecie w morzu, widzicie rafę koralową, próbujecie owoców i warzyw, których nie macie na co dzień wokół siebie, robicie nowe rzeczy (np. uczycie się jazdy konnej na niby albo łowicie ryby). Oczywiście wszystko to na niby ;). W świecie na niby nic nas nie ogranicza. Dla rozwinięcia wyobraźni można wesprzeć się zdjęciami, bajkami (w książce i na ekranie), lub filmikami z YouTube’a – np. oglądacie najpierw Oktonautów i dzięki temu dziecko wie, co to łódź podwodna i lodowiec, więc potem w zabawie możecie sami wybrać się taką udawaną łodzią podwodną na wyprawę naukową i po drodze zatrzymywać się w różnych miejscach – oglądać lodowce i rafy koralowe (to może być dłuuuga wycieczka z jednego końca świata na drugi ;)). Ile to może przynieść nowego słownictwa!
– wspólnie budujecie miasteczko marzeń z ludzikami z Lego – stawiacie hotele, restauracje, myjnie samochodowe, przychodnie lekarskie i weterynaryjne. A potem w tym wybudowanych symbolicznych miejscach prowadzicie dialogi, różne scenariusze. Dzięki temu dziecko może używać języka w różnych kontekstach, nawet jeśli poza domem w takich kontekstach częściej słyszy angielski.
- Spróbuj znaleźć wokół siebie inne osoby mówiące w Waszym języku na żywo lub wirtualnie.
Skupiska Polonii w różnych krajach próbują się spotykać, poznawać, organizować wspólnie wydarzenia, tworzyć kluby zabawowe lub polskie szkoły sobotnie. Istnieją grupy na Facebooku dla Polaków mieszkających w różnych krajach, przez które być może uda Wam się znaleźć kogoś mieszkającego niedaleko Was i zorganizować wycieczkę, piknik lub po prostu spotkanie w domu, żeby dzieci mogły się poznać i pobawić.
- Wykorzystaj w ciekawy sposób rozmowy video z rodziną lub znajomymi.
Może udałoby się zorganizować jakąś zabawę lub prostą grę przez Skypa z rodziną mieszkającą w Waszym kraju pochodzenia, np. wspólne kalambury albo grę w statki czy państwa-miasta?
Im więcej osób w otoczeniu dziecka, które mówią Waszym językiem, tym większa szansa, że usłyszy ono zróżnicowane, bogatsze niż na co dzień słownictwo i zmotywuje się bardziej do używania tego języka (bo ma wtedy więcej powodów i celów użycia języka).
- Nie poddawaj się presji na bycie dla dziecka źródłem kontaktu z językiem otoczenia.
Jeśli zależy Ci na przekazaniu dziecku Twojego języka, to masz pełne prawo do skupienia się w domu (i poza domem, jeśli chcesz) wyłącznie na tym języku. O język większości zadba szkoła, koleżanki i koledzy na podwórku, inne osoby w dalszym otoczeniu. Pamiętaj, że silne fundamenty w języku mniejszości wspierają nabywanie języka otoczenia. Jeśli dziecko zbudowało wiedzę o języku i rozwinęło słownictwo w jednym języku, to znajomość tego języka nie utrudnia nabywania kolejnego języka, tylko wręcz ułatwia jego naukę. Nie robisz więc dziecku krzywdy, otaczając je intensywnie Twoim językiem – wręcz przeciwnie, dajesz dziecku ogromny skarb w postaci znajomości tego języka. Nie odbierasz przez to dziecku szansy na nabycie języka otoczenia.
Autorka: Joanna Kolak – psycholożka i ekspertka od wychowania dzieci dwujęzycznych; autorka ebooka rozwój w dwóch językach
Literatura
[1] Paradis, J., Rusk, B., Sorenson Duncan, T., & Govindarajan, K. (2017). Children’s second language acquisition of English complex syntax: The role of age, input and cognitive factors. Annual Review of Applied Linguistics, 37, 1 – 20.
[2] Lauro, J., Core, C., & Hoff, E. (2020). Explaining individual differences in trajectories of simultaneous bilingual development: Contributions of child and environmental factors. Child Development, 91, 2063–2082.
[3] Daskalaki, E., Chonrdrogianni, V., & Blom, E. (2022). Path and rate of development in child heritage speakers: Evidence from Greek subject/object form and placement. International Journal of Bilingualism, 1–29.
[4] Flores, C., Santos, A., Jesus, A., & Marques, R. (2017). Age and input effects in the acquisition of mood in Heritage Portuguese. Journal of Child Language, 44(4), 795–828.
[5] Rojas, R., Iglesias, A., Bunta, F., Goldstein, B., Goldenberg, C., & Reese, L. (2016). Interlocutor differential effects on the expressive language skills of Spanish-speaking English learners. International Journal of Speech-Language Pathology, 18, 166–177.
[6] Paradis, J., Soto-Corominas, A., Daskalaki, E., Chen, B., & Gottardo, A. (2021). Morphosyntactic development in first generation Arabic–English children: The effect of cognitive, age and input factors over time and across languages. Languages 6: 51, pp 1–31.
[7] Jia, G., Chen, J., Kim, H., Chan, P. S., & Jeung, C. (2014). Bilingual lexical skills of school-age children with Chinese and Korean heritage languages in the United States. International Journal of Behavioral Development, 38, 350–358.
[8] Pham, G., & Tipton, T. (2018). Internal and External Factors That Support Children’s Minority First Language and English. Language, Speech, and Hearing Services in Schools, 49, 595–606.
[9] Sun, H., Ng, S. C., O’Brien, B. A., & Fritzche, T. (2020). Child, family, and school factors in bilingual preschoolers’ vocabulary development in heritage languages. Journal of Child Language, 47, 817–843.
[10] Jia, R., & Paradis, J. (2015). The use of referring expressions in narratives by Mandarin heritage language children and the role of language environment factors in predicting individual differences. Bilingualism: Language and Cognition, 18, 737–752.
[11] Pérez-Leroux, A. T., Cuza, A., & Thomas, D. (2011). Input and parental attitudes: A look at Spanish–English bilingual development in Toronto. In Potowski, K. (ed.) Bilingual youth: Spanish in English-speaking societies, 149–175. Amsterdam: John Benjamins.
[12] Albirini, A. (2018). The Role of Age of Exposure to English in the Development of Arabic as a Heritage Language in the United States. Language Acquisition, 25,178–196.
[13] Soto-Corominas, A., Daskalaki, E., Paradis, J., Winters-Difani, M., & Al Janaideh, R. (2022). Sources of variation at the onset of bilingualism: the differential effect of input factors, AOA, and cognitive skills on HL Arabic and L2 English syntax. Journal of Child Language, 49, 741–773.
[14] Montrul, S. (2016). The acquisition of heritage languages. Cambridge, UK: Cambridge University Press.
[15] https://www.bell-foundation.org.uk/app/uploads/2018/02/Educational-Outcomes-of-Children-with-EAL.pdf
