Co to jest teoria umysłu i co nam mówią badania nad rozwojem teorii umysłu u dzieci dwujęzycznych?

Badania nad dwujęzycznością w ostatnich 30 latach były zdominowane przez debatę na temat przewagi osób dwujęzycznych w funkcjach wykonawczych. Ta debata nie kończy się jednak tylko na funkcjach wykonawczych. Obejmuje ona też inne aspekty funkcjonowania naszego umysłu, między innymi brzmiącą może nieco tajemniczo teorię umysłu.

Teoria umysłu to społeczno-poznawcza umiejętność przypisywania stanów mentalnych innym osobom. Dzięki teorii umysłu jesteśmy w stanie przewidzieć i wyjaśnić zachowanie innych osób. Czyli to trochę taka empatia i zrozumienie innych. Jest ona powiązana z naszym funkcjonowaniem poznawczym.

Teoria umysłu u dzieci dwujęzycznych

Teoria umysłu u dzieci rozwija się stopniowo. Pierwszy krok to nauczenie się rozpoznawania, że inne osoby mają inne chęci i pragnienia, niż my. Drugi krok to zauważenie, że inne osoby mają inne przekonania, niż my. Trzeci krok to nauczenie się, że inne osoby mogą mieć dostęp do innych informacji i innej wiedzy, niż my.

Najtrudniejszą umiejętnością w zakresie teorii umysłu jest nauczenie się, że inne osoby mogą ukrywać swoje prawdziwe emocje i mieć fałszywe przekonania na jakiś temat (na przykład dlatego, że nie mają dostępu do wszystkich informacji). Dojście do tego czwartego szczebelka zajmuje dzieciom około 4 lat.

Problemy z rozwojem teorii umysłu mają między innymi dzieci ze spektrum autyzmu. Często rozwijają one teorię umysłu kilka lat póżniej, niż dzieci typowo rozwijające się. Ale nawet wśród dzieci typowo rozwijających się jest spora różnorodność, jeśli chodzi o wiek nabycia teorii umysłu. Badania pokazują, że jest on zależny między innymi od… kultury, w której zostaliśmy wychowani.

Metaanalizy wielu badań wykazały na przykład, że dzieci z Kanady, Chin i Stanów rozwijają teorię umysłu szybciej, niż dzieci z Hong Kongu, a dzieci z Australii i Kanady szybciej, niż dzieci z Austrii i Japonii. Różnorodność ta jest przypisywana pewnym różnicom związanym ze środowiskiem, w którym wychowują się dzieci, na przykład środowiskiem językowym.

Te różnice w tempie nabywania teorii umysłu u dzieci z różnych kultur i środowisk sugerują, że teoria umysłu może być potencjalnie wspierana przez środowisko dwujęzyczne. Wiele badań (a nawet metaanalizy tych badań) rzeczywiście wskazują na to, że dwujęzyczność może wspierać i przyspieszać rozwój teorii umysłu. I to jest jedna z zalet dwujęzyczności u dzieci

Jak bada się teorię umysłu u dzieci

Teorię umysłu u dzieci bada się często testami fałszywych przekonań: na przykład testem niespodziewanej zmiany albo testem nieoczekiwanej zawartości. Najpopularniejsza wersja testu niespodziewanej zmiany to test Sally-Ann. W tym teście dziecko widzi scenkę (odegraną przez pacynki albo w formie historyjki obrazkowej). Dziewczynka o imieniu Sally wkłada szklaną kulkę do koszyczka. Sally opuszcza pokój. Pod jej nieobecność inna dziewczynka (Ann) przekłada kulkę z koszyczka do pudełka. Następnie Sally wraca do pokoju, żeby znaleźć kulkę. W tym teście pytamy dziecko: „Gdzie Sally będzie szukała kulki?”

Poprawna odpowiedź jest oczywiście taka, że Sally będzie szukała kulki w koszyku, bo tam ją włożyła. Poprawna odpowiedź wymaga od dziecka zorientowania się, że Sally nie wie, że kulka zmieniła lokalizację i że wierzy w to, że jest ona wciąż w koszyku. Dzieci, które nie rozwinęły jeszcze teorii umysłu odpowiedzą, że Sally będzie szukała kulki w pudełku (bo one widziały, że kulka zmieniła lokalizację ale nie są w stanie uzmysłowić sobie, że Sally nie posiada tej samej wiedzy).

W teście nieoczekiwanej zawartości dzieciom pokazuje się pudełko cukierków i pyta się, co jest w środku. Dzieci odpowiadają, że cukierki. Jednak kiedy otwieramy pudełko, okazuje się, że w środku są długopisy. Następnie dzieci pytane są o to, co inna osoba pomyślałaby, że jest w tym pudełku. Jeśli dzieci mają już rozwiniętą teorię umysłu, to będą w stanie wyobrazić sobie, że inna osoba, która nie wie o długopisach, pomyśli, że w środku są cukierki.

Ale dzieci, które jeszcze nie rozwinęły teorii umysłu, nie będą w stanie wyobrazić sobie, że inna osoba nie wie, że w pudełku są długopisy. Dzieci są w stanie udzielić poprawnej odpowiedzi w tych testach około czwartego roku życia. Ale jak już wspomniałam w poprzednim wpisie, wiele badań pokazało, że dzieci dwujęzyczne są w stanie udzielić poprawnej odpowiedzi w tego typu testach we wcześniejszym wieku, niż dzieci jednojęzyczne.

Dlaczego dwujęzyczność miałaby wspierać rozwój teorii umysłu?

Badacze mają trzy pomysły na to, dlaczego dwujęzyczność mogłaby wspierać rozwój teorii umysłu. Niektórzy uważają, że to trening funkcji wykonawczych u dwujęzycznych dzieci (odsyłam do poprzednich postów na ten temat) może wspierać teorię umysłu, jako że wzmocnione funkcje wykonawcze są predyktorem sprawniejszego funkcjonowania teorii umysłu.

Inni badacze uważają, że to wzmocniona świadomość metajęzykowa (znów odsyłam do jednego z wcześniejszych wpisów o świadomości metajęzykowej :)) mogłaby być dobrym rusztowaniem do rozwoju teorii umysłu. W dużym uproszczeniu – to, że dzieci dwujęzyczne zdają sobie sprawę, że jedna rzecz może mieć dwie różne nazwy (bo inaczej nazywa się ją w dwóch językach) może wzmacniać zrozumienie tego, że dwie różne osoby mogą mieć różne przekonania i różną wiedzę.

Jeszcze inna hipoteza (socjo-pragmatyczna) zakłada tak: skoro dzieci dwujęzyczne rozumieją, że dwie osoby mogą mieć taką samą albo inną wiedzę o języku (tj. mówią tym samym lub różnymi językami), to być może ułatwia im to zrozumienie tego, że dwie różne osoby mogą mieć albo taką samą, albo różną wiedzę w różnych sytuacjach.

Jak widzicie, w dwujęzycznym rozwoju wszystko się ze sobą łączy i przeplata: użycie języków, funkcje wykonawcze, świadomość metajęzykowa, teoria umysłu.

Photo credit: Photo by Gabe Pierce on Unsplash